Shkruar nga Mirlinda Elezi – Arkitekte
Sheshet/bulevardet gjithëmonë kanë patur rol të rëndësishëm në jetën sociale dhe kulturore të një qyteti. Aty janë zhvilluar takime të ndryshme, është zhvilluar tregti e kanë marrur vend shumë ngjarje të ndryshme historike. Sheshi në Ferizaj ka patur po të njejtën rëndësi.
Gjendja aktuale e ndërtimeve përgjatë sheshit në Ferizaj, aty ku gjendet tash Hotel Lybeteni në drejtim të veriut deri te lokacioni ku janë Xhamia dhe Kisha Ortodokse, është shumë e lënë pas dore. Në këtë aks kemi ndërtime të periudhave të ndryshme, por që dominojnë ato të periudhës moderniste.
Figure 1 Trajtimi i ndërtesave përgjatë aksit të sheshit në Ferizaj
Figure 2 Vendndodhja e ndërtesave si shembull
Biblioteka e qytetit “Sadik Tafarshiku” – është ndërtuar më 1908 dhe është ndërtesa më e vjetër publike në Ferizaj.Kjo ndërtesë i takon periudhës së parë të ndërtimit në Ferizah. Në të kaluarën kishte shërbyer si saraj për udhëheqësin Osman në Ferizaj, por ëshë shfrytëzuar edhe si burg dhe ndërtesë administrative për qytetin e Ferizajt. Funksioni I tanishëm është Bibliotekë.
Kjo ndërtesë i takon stilit austro-hungarez por që në vete ka edhe elemente otomane. Pamja e saj e jashtme është ruajtur, por organizimi I brendshëm ka pësuar ndryshime varësisht prej funksioneve që ka marrur përgjatë viteve. Ka patur bodrum, I cili tashmë nuk ekziston, pasiqë është mbushur me dhe. Përvec hyrjes kryesore në anën perëndimore që ekziston ende, kjo ndërtesë ka patur edhe dy hyrje tjera. Njëra ka qenë në anën jugore e cila ka shërbyer për hyrje në bodrum, kurse tjetra ka qenë prapa ndërtesës, nga hekurudha, pra ana lindore e cila poashtu është mbyllur.
Biblioteka në librin Ferizaj dhe rrethina përshkruhet si në vazhdim:
Një objekt publik I rëndësishëm I administratës turke është ndëtesa e vjetër e Administratës komunale. Objekti përbëhet nga kati përdhësë me një kat dhe gjendet në qendër të qytetit i rrethuar me gjelbërim. Ky object është I stilit klasik. Godina është ndërtuar prej tullave (nga Selaniku). Muret janë konstruktive (60-80 cm), pasi ndërkati është punuar në qemer.
Figure 3 Biblioteka e qytetit, fotografuarnga ana jug-perëndimore, 1925
Figure 4 Biblioteka e qytetit, fotografuar nga ana jug-lindore, 1963
Figure 5 Vendndodhja e Bibkiotekës së qytetit
Ndërtesa Krosa (*Ky nuk është emri me të cilin njihet ndërtesa, por që tani është në posedim të pronarit me të njejtin mbiemër)
Figure 6 Ndërtesa Krosa, Ferizaj, 2020
Kjo është ndërtesa më e vjetër përgajtë sheshit, e cila është ndërtuar gjatë viteve 30-ta. Gjendet ngjtur me fasadën veriore të Hotel Lybetenit. Ka katër etazhe të cilat janë shfrytëzuar, duke përfshirë këtu edhe ajo që tash shfrytëzohet si nënkulm. Ndërtesa është gjatësore dhe në anët jugore dhe veriore gjithmonë ka patur ngjitur ndërtesa dhe rrjedhimisht hapje ka vetëm në anën lindore dhe perëndimore. Kati përdhesë qysh nga fillimi është shfrytëzuar për afarizëm, kati i parë, i dytë dhe i tretë janë shfrytëzuar për banim, si dhe nënkulmi si depo. Hyrja për banim është në anën lindore, kurse në pjesën perëndimore është pjësa ballore e ndërtesës ku edhe ka karakeristikat e saj dalluese. Në pjesën ballore shihen thyerja përmes këndeve dhe ballkonet janë të hapura me grila të dekoruar të cilat ende mbesin nga koha e ndërtimit. Dritaret origjinale kanë qenë të drurit në anën ballore, kurse me alumin në fasadën prapa.
Në vitin 2015, kjo ndërtesë ishte në rrezik për tu rrënuar pasiqë ia futën flakën. Kjo është një praktikë e njohur në rast se pronarët duan të rrënojnë ndërtesa me vlera historike, por që nuk lejohen. Me rastin e djegjes ka pësuar më së shumti kati i sipërm. Deri atëherë kati ka qenë i plotë, kurse pas intervenimeve të mëvonshme tani është një nënkulm dhe shfrytëzohet si depo.
Figure 7 Vendndodhja e Ndërtesës Krosa, Ferizaj
Banesa e oficerëve
Kjo është një nga ndërtesat më të hershme të banimit kolektiv në qytetin e Ferizajt. I takon viteve të 50’ta dhe ka qenë ndërtesa ku janë akomoduar ushtarët, dhe e quajnë si Banesa e Oficerëve. Ky ndërtim i paraprin ndërtimeve tjera modernizmit.
Figure 8 Në anën e majtë shihet Banesa e Oficerëve, Ferizaj, 1960
Ndërtesa ka tri etazhe, P+2 ku përdhesa është shfrytëzuar dhe vazhdon të shfrytëzohet për afarizëm, kurse dy katët e sipërme për banim. Ndërtesa është në formë L-je dhe ka vazhduar aksin gjatësor të ndërtimeve në një linjë përgjatë sheshit, e që janë të puthitura me njëra-tjetrën, ndonësë janë 3 ndërtesa të periudhave të ndryshme.
Sot, kjo ndërtesa nuk ka pësuar shumë ndryshime në fasadën e katëve të siperme, përvec ndryshimeve që janë bërë në përdhesë ku zhvillohen veprimtari të ndryshme ekonomike.
Figure 9 Vendndodhja e Banesës së Oficerëve
Hotel Lybeteni
Ndërtesa e Hotel “Lybeteni” është një nga ndërtesat më kryesore të qytetit, jo për shkak të funksionit të saj, por sepse është një nga pikat kryesore identitare të Ferizajt. Deri para 20 viteve, kur ende ka patur harqet e betonit në fasadën jugore, kapte vëmendjen për shkak të arkitekturës më të vecantë që prezantonte në qytet si dhe domosdo edhe për shkak të muralit të Kamarierit të punuar në fasadën jugore. Kjo ndërtesë edhe ilustron se si ndërhyrjet pa plan mund të afektojnë një ndërtesë dhe të humbin ngadalë karakterin e ndërtesës.
Figure 10 Kartolinë, Ferizaj, 1967
Hotel Lybeteni u projektua nga D.Sugarcev, I.Sabic dhe M.Damjanovic gjatë fillimit të viteve 60’ta për tu funksionalizuar po atëherë.
Arkitektura i takon stilit modern të fazës së parë edhe pse i ndërtuar në pjesën e dytë të shek.XX. Objekti përbëhet prej përdhesës dhe tre etazheve. Përdhesa shfrytëzohej si restorant, kati i parë shfrytëzohej për shërbime administrative, ndërsa kati i dytë dhe i tretë shfrytëzohej si hotel. Struktura e hotelit është e formuar nga elemente modulare që përsëriten, të cilat shfaqen edhe në fasadë dhe reprezentojnë zona me funksione specifike. Muret e përdhesës janë të tërhequra brenda, kurse në skajet e jashtme vërehen shtyllat si struktura mbajtëse të vecuara, të njohura si pilotis. Elemente karakteristike për këtë object janë brisoletë si strukturë e përhershme për mbrojtje nga dielli, të cilat përvec funksionit mbrojtës krijojnë dinamikë në fasadën e objektit me anë të lojës hije-dritë.
Kjo ndërtesë ka pësuar ndryshime të shumta përgjatë viteve, por më së shumti pas viteve 2000’ta ku për një periudhë të gjatë ka mbetur pa funksionin pjesa e hotelit. Kurse pjesa e integruar në anën lindore ka shërbyer për veprimtarinë e biznesevë. Investitorët e shumtë që kanë “investuar” në këtë objekt, realisht kanë shkatërruar karakteristikat e harqeve, e kjo ka përfunduar në vitin 2005, sic shihet në foton e mëposhtme.
Figure 11 Foto nga Agron Sylemani, Ferizaj, 2005
Si pikë strategjike në qytet, ky hotel gjendet në afërsi të Stacionit të Trenit, e cila mbetet ndërtesa më e vjetër në qytet. Para planit që Ferizaj të shndërrohej në një qytet modernist gjatë viteve të 60’ta, po në këtë vend ka qenë një pjesë e qarshisë së qytetit. Ne vend të Hotel Lybetenit ka qenë Shtëpia e Teodorit, objekt ky që i përkistë stilit austro-hungarez dhe i takonte një nga familjeve të para të qytetit, të cilët ishin cincarë. Kjo ndërtesë ishte edhe atëherë pikë referente e qytetit dhe kjo mund të jetë arsyeja që Hotel Lybeteni është
ndërtuar aty ku gjindet sot.
Figure 12 Kulla e Teodorit, vitet 50’ta
Figure 13 Vendndodhja e Hotel Lybeteni, Ferizaj
Ndërtesa e Bankos
Ndërtesa u projektua në vitin 1979 nga arkitektët M.Visnjic dhe S. Odovic për tu funksionalizuar në vitet e 80’ta. Funksioni i ndërtesës në atë kohë ka qenë si bankë, që është quajtur edhe Bankos.
Figure 14 Fasada ballore e Bankos, 2020
Gjendet përballë Hotel Lybetenit në hyrje të bulevardit të qytetit. Të gjitha elementet e ndërtesës janë forma drejtkëndore. Përdhesa është e tërhequr brenda, kurse mbështjellësi është i veshur me pllaka.
Sikurse edhe ndërtesat tjera, edhe Bankos ka pësuar ndryshime, por që fatmirësisht vërehën vetëm në katin përdhesë ku janë bërë ndarje të reja të kthinave si dhe janë bërë ndërhyrje në fasadë me ndërrimin e dritareve. Ndërhyrje tjetër me rëndësi është dhe mbyllja e bodrumit e cila ka patur një hyrje në anën jugore, dhe kthinat poshtë përvecse kanë shërbyer si dhoma teknike, përmes hyrjes nga jashtë ka patur qasje për një kthinë që është shfrytëzuar për gastronomi.
Para se të ndërtohej ndërtesa administrative Bankos në këtë lokacion, aty ishte Hotel Kosovska. Edhe kjo ndërtesë i përkiste stilit austro-hungarez dhe kishte rëndësi të vecantë në jetën shoqërore atëkohë, pasi pjesa përdhesë e saj shërbente për gastronomi. Kjo ndërtesë ishte ndërtuar në vitet e 20’ta dhe ishte aty deri në vitet e 80’ta kur u rrëzuar për t’i haour rrugë Bankosit.
Figure 15 Ndërtesa në të majtë është Hotel Kosovsa, vitet e 50’ta
Figure 16 Vendndodhja e Bankos, Ferizaj
Në qytetin e Ferizajt dominojnë ndërtimet moderniste në qendër, ndonëse jo në numër por arkitektura e tyre monumentale dhe pozicioni i tyre i bën dukshëm të dallohën. Gjatë 20 viteve të fundit janë shkatërruar e rrëzuar shumë ndërtesa të kësaj periudhem të cilat do të mund të ruheshin e ridestinoheshin, por rrëzimi i tyre i ka hapur rrugë ndërtimeve që janë pa ndonjë stil të vecantë arkitekturor, e shumë herë që janë bërë pa patur fare projekt.
Kjo gjendje është dhe pasqyrim i gjendjes ekonomike-shoqërore të këtij qytetit, dhe duhet punuar që të mbrojmë ato pak ndërtesa me vlera të mirëfillta arkitektonike të periudhës së modernizmit që kanë mbëtur në Ferizaj.
Ky projekt mbështetet nga programi i Fondacionit Kosovar për Shoqëri Civile (KCSF) ‘EJA Kosovë’, bashkëfinancuar nga Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), Suedia dhe Qeveria e Dukatit të Madh të Luksemburgut.